سلامت انسان، سلامت زمین

طراحی سبز چیست؟

موضوع استانداردهای سبز در صنعت یکی از روندهای نوظهور در بازارهای بین المللی است. علت آن است که تاثیر فرآیندهای صنعتی بر محیط زیست طبیعی، نگرانی فزاینده ای برای اقتصاددانان و حامیان محیط زیست حتی شهروندان عادی ایجاد کرده است. از سال 2000 میلادی تا به امروز سیاست هایی با هدف کاهش ضایعات و بهبود بهره وری منابع اتخاذ شده است و به تدریح از سال 2010 میلادی به بعد مقررات بیشتری در این زمینه در سطح جهان وضع شده است. امروزه، اکثر توافق نامه ها و دستورکارهای جهانی بر لزوم استفاده از شیوه های چرخشی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و کاهش منابع تاکید دارند.

اقتصاد چرخشی یک مدل اقتصادی است که بر به حداقل رساندن ضایعات و به حداکثر رساندن ارزش منابع از طریق اصولی مانند طراحی سبز، استفاده مجدد، تولید مجدد و بازیابی مواد تمرکز دارد.

اما سوال اینجاست که منظور از طراحی سبز چیست؟

طراحـی سـبز، که با نام‌های طراحی برای محیط زیسـت (Development for the Environment, DfE)، طراحـی برای زندگی (Design for the Life, DfL) و طراحی پایدار (Sustainable Design) شناخته می‌شود، فرآیندی است که در آن طراحی محصول با هدف به حداقل رساندن اثرات زیست ‌محیطی، افزایش طول عمر و آسان‌تر کردن استفاده مجدد یا بازیابی مواد انجام می شود. این رویکرد شامل طراحی محصولاتی است که به راحتی قابل جداسازی، تعمیر و ارتقا باشند و عمر مفید بیشتر و وابستگی کمتری به پلاستیک داشته باشند. به طور خلاصه طراحی سبز به موارد زیر توجه دارد:

کاهش مصرف انرژی: استفاده از منابعی که نیاز به انرژی کمتری دارند.
کاهش مصرف آب: طراحی هایی که به کاهش مصرف آب در فرآیند تولید یا استفاده، کمک می کنند.
کاهش ضایعات: استفاده از مواد بازیافتی و طراحی محصولاتی که قابل بازیافت هستند.
استفاده از مواد پایدار: انتخاب مواد اولیه به نحوی که تا حد امکان تجدیدپذیر باشند و اثر کمتری بر محیط زیست بگذارند.
توجه به چرخه عمر محصول: در نظر گرفتن محصول در طول حیات آن از تولید تا امحاء و بررسی ریسک هایی که می تواند برای محیط زیست ایجاد شود باید در دستور کار تولید کنندگان قرار گیرد.
حفظ تنوع زیستی: در نظر گرفتن اکوسیستم و تلاش برای حفظ تنوع زیستی از نکات مورد توجه طراحی سبز است.

لازم است یادآوری کنیم که مفهوم طراحی سبز، یک مفهوم عام بوده و در بسیاری از زمینه ها از جمله معماری، طراحی گرافیک، کشاورزی، ماشین آلات و هرآنچه که با محیط زندگی انسان سروکار دارد، به کاربرده می شود. ما در این مقاله بیشتر به کاربرد این مفهوم در حوزه تجهیزات پزشکی پرداخته ایم.

طراحی سبز به اتاق عمل می رسد!

بخش مراقبت‌های بهداشتی یکی از منابع انتشار گازهای گلخانه‌ای است و منجر به آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی می گردد. بر طبق آمار منتشر شده از اتحادیه اروپا، این بخش مسئول حدود 5% از انتشار کربن جهانی است. علاوه بر انتشار گازهای گلخانه‌ای، زباله‌های تولید شده توسط بخش مراقبت‌های بهداشتی مشکل دیگری در همین زمینه هستند. زباله‌های بالینی شامل وسایل یا بسته‌بندی‌های یکبار مصرف پلاستیکی غالبا از طریق سوزاندن زباله مدیریت می‌شوند که باعث انتشار بیشتر گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا می‌شود.

از طرفی تجهیزات پزشکی طیف وسیعی از محصولات را شامل می‌شوند. تخمین زده می‌شود که حدود 2 میلیون نوع مختلف تجهیزات پزشکی در بازار جهانی وجود دارد که توسط سازمان بهداشت جهانی در بیش از 7000 گروه طبقه‌بندی شده‌اند. همه این جنبه‌ها منجر می شود که بحث طراحی سبز و بازیافت مواد و محصولات تولیدی، در حوزه تجهیزات پزشکی بیشتر مورد تاکید قرار گیرد.

برای تقویت پایداری در میان چنین تنوعی از محصولات منطقی‌ترین و پایدارترین راه، ایجاد الزامات خاص در چهارچوب قانونی آن ها است. توافق سبز که در سال ۲۰۱۹ میلادی آغاز شد، پاسخ اتحادیه اروپا به چالش‌های مربوط به آب و هوا و محیط زیست است. توافق سبز اروپا، از ذینفعان و محققان دعوت می‌کند تا چهارچوب قانونی تجهیزات پزشکی را با نگاهی جدید مطالعه کنند. این قانون فرصتی فراهم می‌کند تا ابزارهای قانونی موجود را زیر سوال ببریم و با تشویق تولید، استفاده و دفع پایدار تجهیزات پزشکی، رویکردی سازگار با محیط زیست در این بخش ایجاد کنیم. توافق سبز، قرار است انتقال از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی را تسریع کند. همان طور که گفتیم اقتصاد چرخشی بر به حداقل رساندن ضایعات و به حداکثر رساندن ارزش منابع تمرکز دارد.

در مورد تجهیزات پزشکی یا سایر محصولات بهداشتی، دیدگاه اقتصادی و نوآوری علمی باید با بعد دیگری، یعنی حفاظت از سلامت انسان نیز ترکیب شود. البته پیوند بین حفاظت از محیط زیست و حفاظت از سلامت انسان، کاملا آشکار است. سلامت عمومی به وضعیت محیط زیست وابسته است. سلامت و محیط زیست دو مفهوم متناقض نیستند و دست در دست هم کار می‌کنند.

مقررات اتحادیه اروپا شامل ابزارها و وسایلی است که ممکن است به بهبود تأثیر زیست‌محیطی دستگاه‌های پزشکی کمک کنند. این ابزارها در درجه اول برای محافظت از سلامت انسان تنظیم شده‌اند و رابطه بین آنها و محیط زیست در نگاه اول آشکار به نظر نمی‌رسد. با این حال، مسیر تقویت پایداری در بخش دستگاه‌های پزشکی می‌تواند از آنها بهره‌مند شود.

یکی از این ابزارها، سیستم شناسایی منحصر به فرد دستگاه (Unique Device Identification, UDI) است. UDI شامل مجموعه‌ای از کاراکترهای عددی یا الفبایی است که از طریق استانداردهای شناسایی و کدگذاری بین‌المللی ایجاد می‌شود و امکان شناسایی بدون ابهام دستگاه‌های خاص را در بازار فراهم می‌کند. این سیستم، یکی از بخش های اساسی در قابلیت ردیابی دستگاه‌های پزشکی است که ابتدا به منظور حفاظت از سلامت معرفی شد، اما با نگاهی دقیق تر مشخص می شود که راه حلی برای خرید، سیاست‌های دفع زباله و مدیریت موجودی دستگاه‌های پزشکی ارائه می دهد.

ابزارهای افزایش شفافیت نیز در همین دسته قرار می‌گیرند. ایجاد یک پایگاه داده اروپایی در مورد تجهیزات پزشکی (به نام Eudamed) با هدف افزایش شفافیت از طریق دسترسی بهتر به اطلاعات برای عموم مردم و متخصصان مراقبت‌های بهداشتی، شامل داده‌های مربوط به دستگاه، اپراتورهای اقتصادی و ارزیابی انطباق خواهد بود. در دراز مدت، اطلاعات مربوط به تأثیرات زیست ‌محیطی نیز می‌تواند در همین سامانه در دسترس قرار گیرد.

دستورالعمل محدودیت مواد خطرناک (Restriction of Hazardous Substances, RoHS) ابزار دیگری است که می تواند در حفاظت از محیط زیست مفید باشد. این دستورالعمل، قانونی در اتحادیه اروپا است که استفاده از شش ماده خطرناک را در محصولات الکتریکی و الکترونیکی محدود می‌کند تا از سلامت انسان و محیط زیست محافظت کند. این مواد شامل سرب (Pb)، جیوه (Hg)، کادمیوم (Cd)، کروم شش‌ظرفیتی (Cr VI)، پلی‌برومینه بیفنیل‌ها (PBB) و پلی‌برومینه دی‌فنیل اترها (PBDE) می باشند. RoHS بر تمامی تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی که در اتحادیه اروپا تولید، وارد یا فروخته می‌شوند، اعمال می‌شود.

علاوه بر دستورالعمل RoHS دستورالعمل (Waste of Electrical and Electronic Equipment, WEEE) نیز در حفاظت از محیط زیست بسیار کاربردی است. WEEE که یک بخشنامه در اتحادیه اروپا است مقررات مدیریت و بهبود فرآیندهای بازیافت و دفع تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی فرسوده یا قدیمی را ارائه نموده و مسئولیت مدیریت محصول را در طول چرخه عمر آن بر عهده تولیدکنندگان قرار می‌دهد.

سایر استانداردهای سبز در حوزه تجهیزات پزشکی

علاوه بر دستورالعمل هایی که نام برده شد، چندین استاندارد دیگر نیز وجود دارند که به تولیدکنندگان کمک می‌کنند تا دستگاه‌های خود را طوری طراحی یا بازطراحی کنند که با محیط زیست سازگارتر باشند، بدون اینکه تأثیر منفی بر اثربخشی یا ایمنی بیمار داشته باشد. در ادامه به برخی از این استانداردها اشاره می کنیم:

سیستم مدیریت محیط زیست (ISO 14001)

این استاندارد الزام می‌کند شرکت‌ها اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌های خود را مدیریت نمایند و در زمینه مدیریت پسماند، کاهش مصرف انرژی و کنترل آلودگی راهنمایی های مفیدی ارائه می دهد.

طراحی سازگار با محیط زیست (ISO 14006)

این استاندارد که از جمله استانداردهای راهنما است، چهارچوبی برای در نظر گرفتن طراحی سازگار با محیط زیست در فرآیند طراحی محصول ارائه می دهد.

قابلیت استفاده و ملاحظات زیست‌محیطی در تجهیزات پزشکی الکتریکی (IEC 60601-1-9)

این استاندارد برای دستگاه‌های پزشکی الکتریکی (مانیتور، دستگاه تصویربرداری و …) الزاماتی جهت مصرف بهینه انرژی و بازیافت قطعات ارائه می دهد.

الزامات نشانه گذاری بسته‌بندی تجهیزات پزشکی (ISO 15223-1)

این استاندارد شامل نمادهای مرتبط با بازیافت و مدیریت ایمن زباله بر روی بسته‌بندی‌ها است.

پایداری تجهیزات پزشکی – عناصر یک چرخه عمر مسئولانه محصول (AAMI TIR65)

این گزارش که در سال ۲۰۱۵ منتشر و در سال ۲۰۲۲ مجدداً تأیید شد، راهنمایی‌هایی را برای ذینفعان در مورد چگونگی ادغام شیوه‌های پایدار در کل چرخه عمر دستگاه‌های پزشکی، از طراحی و ساخت، ارائه می‌دهد.

راهنمای استاندارد برای توصیف جنبه‌های زیست‌محیطی فرآیندهای تولید (ASTM E3012 – 22)

یک رویکرد سیستماتیک برای توصیف جنبه‌های زیست‌محیطی فرآیندهای تولید با استفاده از نمایش‌های رسمی و قابل تفسیر توسط کامپیوتر به نام فرآیندهای تولید یکپارچه (UMPs) ارائه می‌دهد. این استاندارد، داده‌های سازگار، تبادل، تجزیه و تحلیل محاسباتی و توسعه ابزارهای پشتیبانی تصمیم‌گیری را برای بهبود عملکرد زیست‌محیطی و ادغام با داده‌های موجودی چرخه عمر (LCI) ترویج می‌دهد.